ئۇيغۇر 12 مۇقامى

ئۇيغۇر 12 مۇقامى

ئۇيغۇر 12 مۇقامى ئۆز ئىچىدىن < چوڭ نەغمە > ، < داستان > ، < مەشرەپ > قاتارلىق ئۈچ چوڭ بۆلەككە بۆلۈنىدۇ.

ئۇلارنىڭ رەت تەرتىۋى ۋە مۇقام ئىسىملىرىنىڭ مەنىسى تۆۋەندىكىچە :

1-راك مۇقامى 24 نەغمە .

چوڭ نەغمىسى 13 ، داستان قىسمى 8 ، مەشرىپى 3

راك — بۇ ئۇيغۇر مۇقاملىرىنىڭ بىرىنچىسىنىڭ نامى . ئۇ ئەسلىدە سانسىىكرىتچە سۆز بولۇپ ، ئۇنىڭ مەنىسى “ئاھاڭ” ، “كۈي” دېگەندىن

ئىبارەت . بۇ سۆز ھازىرمۇ سېرىلانكىلىق بۇددىستلارنىڭ تىلىدا “كۈي” ، “ئاھاڭ” دېگەن مەنىنى ئىپادىلەيدىكەن .

2- چەپبايات مۇقامى 24 نەغمە .

چوڭ نەغمىسى 12 ، داستان قىسمى 8 ، مەشرىپى 3

چەپبايات — “چەپبايات” ، ” بايات” دېگەن ناملار سانسىكرىتچىمۇ ، پارىسچىمۇ ئەمەس بەلكى قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدۇر . ئۇيغۇرچە سۆز بولغاندىمۇ ، باشقىلار ئۆز ماقالىسىدە بايان قىلغىنىدەك ، قەبىلە ۋە قەبىلە تارماقلىرىنىڭ نامىمۇ ئەمەس .

“بايات” — قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا “خۇدا” ، “تەڭرى” دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ . “چەپبايات” ئاتالغۇسى “بايات” بىلەن باغلىق ، بۇ ئەسلىدە “چاپ” — قۇدرەتلىك ، ئالىي دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرىدىغان قەدىمكى ئۇيغۇرچە سۆز بىلەن “بايات” دېگەن سۆزنىڭ بىرىكىشىدىن ھاسىل بولغان . يەنى “چاپ” + “بايات” = چاپبايات” — ئۇلۇغ خۇدا دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ .

3-سىگاھ مۇقامى 17 نەغمە .

چوڭ نەغمىسى 12 ، داستان قىسمى 6 ، مەشرىپى 3

سىگاھ مۇقامى توغرىلىق يۇقۇرىدا ئازراق توختالغان

 

4-چارىگاھ مۇقامى 29 نەغمە.

چوڭ نەغمىسى 9 ، داستان قىسمى 6 ، مەشرىپى 3

ئۇيغۇر مۇقاملىرى نامىدىكى “گاھ” بىلەن ياسالغان سۆزلەر كىشىنىڭ دىققىتىنى تارتىدۇ . “گاھ” سۆزىنىڭ پارسچە سانلار بىلەن بىرىكىپ كەلگىنىگە قاراپ ، بۇ ، مۇقاملارنىڭ رەت – نومۇرىنى بىلدۈرسە كېرەك ~ دېگەن پەرەزلەرمۇ بولغانىكەن . شۇڭا “چارگاھ” 4 – ئورۇن مەنىسىنى بىلدۈرۈپ تۆتىنچى رەتكە تىزىلغان ، “پەنجىگاھ” 5 – ئورۇن مەنىسىنى بىلدۈرۈپ مۇقاملار ئىچىدە بەشىنچى قىلىپ رەتكە تىزىلغان . لېكىن “سىگاھ” مۇقامىغا كەلگەندە بولسا ، بۇ قائىدىگە ئەمەل قىلىنمىغان . “سىگاھ” 3 – ئورۇن مەنىسىدە بولۇپ ، مۇقاملار ئىچىدە ئۈچىنچى ئورۇننى بەلگىلىسىمۇ ئەمىلىيەتتە 11 – ئورۇنغا تىزىلغان .

پارسچىدىكى “گاھ” سۆزى “ئورۇن ، جاي ، ۋاقىت ، دەرىجە ” دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرگەندىن باشقا يەنە مۇزىكىغا خاس بولغان ئاۋاز ئورنى 音调 نىمۇ بىلدۈرىدىكەن . بۇ ھەقتە ” تەۋارىخىي مۇسقىيۇن” ناملىق ئەسەردە ئازراق توختالغان .

. 5-پەنجىگاھ مۇقامى 28 نەغمە .

چوڭ نەغمىسى 17 ، داستان قىسمى 6 ، مەشرىپى 6

يۇقۇرىدا ئېيتىلغىنىدەك “پەنجىگاھ” مۇقامىدىكى “پەنىج — بەش” دېگەن پارسچە سانلارنىڭ مۇقاملارنىڭ رەت نومۇرىنى بىلدۈرىدىغانلىقىنىدىن بىشارەت بېرىدۇ . يەنى پارسچىدىكى پەنج — سۆزى بەش دېگەننى بىلدۈرىدىكەن . شۇڭا “پەنجىگاھ” مۇقامى مۇقاملار ئىچىدە بەشىنچى ئورۇنغا تىزىلغانىكەن .

6-ئۆزھال مۇقامى 28 نەغمە .

چوڭ نەغمىسى 16 ، داستان قىسمى 6 ، مەشرىپى 6

“ئۆزھال” مۇقام نامى قەدىمكى نام بولۇپ ھېسابلىنىدۇ . بۇ مۇقامنىڭ نامىنى ئىككى خىل چۈشىنىش مۈمكىنكەن . بۇ نام مۇقام تېكىستلىرىدە “ئۆزخال” دەپ بېرىلگەن .تەپسىلاتى “تەۋارىخىي مۇسىقىيۇن” دا “ئاوزخال” سۆزىنى “ئۆزھال” دەپ تىرانسىكىپىسىيە قىلغان . ھازىرقى تەلەپپۇزدىكى “ئۆزھال”، “ئۇزھال” دەپ ئېيتىلىۋاتىدۇ . ئىككى خىل ئەھۋالدا بۇ ئاتالغۇنىڭ ئىپادىلەيدىغان مەنىسىمۇ ئوخشىمايدۇ . لېكىن ئېتمولوگىيە جەھەتتە ئۇيغۇرچە “ئۇز” ياكى “ئۆز” سۆزى بىلەن ئەرەب – پارسچىدىكى “خال – ھال” سۆزىنىڭ بىرىكىشىدىن ھاسىل بولغان . “ئۆز” بولغاندا – “ئۆز ئەھۋالى ، شەخسىي ھال – مۇڭى ” مەنىلىرىنى بىلدۈرسە ، ئىككىنچى ئەھۋالدا يەنى “ئۇزھال” بولغاندا “گۈزەل ھالەتلەر” ، “ئۇزكەيپىياتلار” دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ .

يەنە بىر تەرەپتىن ، تىلىمىز تارىخىدىن قارىساقمۇ ~ “ھال” دېگەن سۆز چىڭگىزخان ھەربىي يۈرۈشلىرىدىن كېيىن پەيدا بولغان “چاغىتاي” تىلى بىلەن باغلىق بولمىغان ھالدا ، ئونىنچى ، ئونبىرىنچى ئەسىرلەردىلا ، تىلىمىزغا سىڭىپ كىرگەنىكەن.

. 7-ئەجەم مۇقامى 17 نەغمە .

چوڭ نەغمىسى 6 ، داستان قىسمى 8 ، مەشرىپى 3

” ھەرقايسى خەلقلەرنىڭ يۈرۈشلەشكەن مۇقاملىرىنىڭ نامى بەزى مۇزىكا قائىدىلىرى ۋە ئەنئەنىۋى ئادەت بويىچە قويۇلۇپ قالغانلىقىنى ، ئۇلارنىڭ بىر خىل مۇزىكا – كۈيلەرنى ئىپادىلىمەيدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ .”ئەجەم” (پارس ، ئەرەبلەردىن باشقا خەلقلەر) “ئىراق” دېگەن ناملارمۇ يۇقۇرىغا ئوخشاش . جاي ناملىرى ۋە شۇ جايغا بېغىشلانغان ياكى شۇ جايغا ئائىت كىلاسسىك كۈيلەرنىڭ نامى بولۇپ ، كېيىنچە ، ئەنئەنىۋى تىل بويىچە ئۇيغۇر مۇقاملىرىنىڭ نامى سۈپىتىدە ئۆزلىشىپ قالغانلىقى مۇزىكا – كۈي ئەنئەنىسىنىڭ ۋە تىل تەرەققىياتىنىڭ باسقۇچلىرىغا ئۇيغۇن كېلىدۇ .

8-ئوششاق مۇقامى 23 نەغمە .

چوڭ نەغمىسى 14 ، داستان قىسمى 6 ، مەشرىپى 3

“ناۋا”، “ئوششاق” دېگەن ناملار ئەسلىدە XV , XII ئەسىرلەردە ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغۇچى خەلقلەر تىلىدا ئاۋۋال پارس تىلىدا ، كېيىن چاغىتاي تىلىدا مەلۇم لىرىك كىلاسسىك كۈيلەرنىڭ نامى بولغان ؛ چۈنكى ئەينى دەۋردە كىلاسسىك كۈيلەرمۇ “مۇقام” نامى بىلەن ئاتالغان . كېيىنچە ھەرقايسى خەلقلەرنىڭ مۇزىكا تەرەققىياتىدا يۈرۈشلەشكەن مۇقاملار بارلىققا كەلگەندە ، بەزى خەلقلەر بۇنى يۈرۈشلەشكەن مۇقام نامى سۈپىتىدە قوبۇل قىلغان ، بەزىلىرى بولسا يۈرۈشلەشكەن مۇقام تەركىبىدىكى مەلۇم كۈي – مۇزىكىنىڭ نامى سۈپىتىدە قوبۇل قىلىنغان .

.9- بايات مۇقامى 19 نەغمە .

چوڭ نەغمىسى 10 ، داستان قىسمى 8 ، مەشرىپى 3

“بايات” — قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا “خۇدا ، تەڭرى” دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ .

. 10-ناۋا مۇقامى 21 نەغمە .

چوڭ نەغمىسى 12 ، داستان قىسمى 6 ، مەشرىپى 3

“ناۋا”، “ئوششاق” دېگەن ناملار ئەسلىدە XV , XII ئەسىرلەردە ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغۇچى خەلقلەر تىلىدا ئاۋۋال پارس تىلىدا ، كېيىن چاغىتاي تىلىدا مەلۇم لىرىك كىلاسسىك كۈيلەرنىڭ نامى بولغان ؛ چۈنكى ئەينى دەۋردە كىلاسسىك كۈيلەرمۇ “مۇقام” نامى بىلەن ئاتالغان . كېيىنچە ھەرقايسى خەلقلەرنىڭ مۇزىكا تەرەققىياتىدا يۈرۈشلەشكەن مۇقاملار بارلىققا كەلگەندە ، بەزى خەلقلەر بۇنى يۈرۈشلەشكەن مۇقام نامى سۈپىتىدە قوبۇل قىلغان ، بەزىلىرى بولسا يۈرۈشلەشكەن مۇقام تەركىبىدىكى مەلۇم كۈي – مۇزىكىنىڭ نامى سۈپىتىدە قوبۇل قىلىنغان . بەزى ماتىرىياللاردا “ناۋا ” مۇقامىنى نەۋايى ئىجاد قىلغان دېيىلىدىكەن .

11-مۇشاۋرەك مۇقامى 31 نەغمە .

چوڭ نەغمىسى 17 ، داستان قىسمى 8 ، مەشرىپى 6

“مۇشاۋىرەك” مۇقامىنىڭ نامى بىرئاز مۇرەككەپ ، بۇنداق نام پارس ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرىنىڭ مۇقاملىرى ، كىلاسسىك كۈيلەرنىڭ نامىدا يوق . بۇمۇ شىنجاڭغا ، ئۇيغۇرلارغا خاس ئىسىمدۇر . “مۇشاۋرەك” سۆزىنى “مۇش + ئاب + راك ” دېگەن قىسىملارغا بۆلۈشكە بولىدۇ . بۇ تەركىبلەر ئىچىدىكى “مۇش” سۆزى پارسچىدىكى “نۇش” (ئىچىش) نىڭ ئېغىز تىلىدىكى ئۆزگەرگەن شەكلى بولۇشى ئېھتىمالغا ئىنتايىن يېقىن . “رەك” — “راك” سۆزى بولۇپ يۇقۇرقى سانسىكرىتچە “كۈي ” دېگەنلەردىن ئىبارەت . ئەگەر شۇنداق بولسا “مۇشاۋرەك” ئاتالغۇسى “نۇش+ئاب+راك” تەركىبلىرىدىن تەشكىل تاپقان <<شاراپ ئىچىش كۈيى>> دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ.

..

12-ئىراق مۇقامى 8 نەغمە .

چوڭ نەغمىسى 6 ، داستان قىسمى 6 ، مەشرىپى 3

شۇنداق قىلىپ 12مۇقام جەمئى 360ئاھاڭ ، 4492 مىسرادىن تەركىپ تاپقان بۇلۇپ ، ھەر بىر مۇقامنىڭ ئورۇندىلىشى ئۈچۈن 2 سائەتتىن ، 12مۇقامنى ئورۇنلاپ بۇلۇش ئۈچۈن جەمئى 24 سائەت يەنى بىر سوتكا كېتىدۇ .